Wystawa „Nigdy więcej. Sztuka przeciw wojnie i faszyzmowi w XX i XXI wieku”, zorganizowana w 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej, przywołuje w trzech precyzyjnych zbliżeniach – „Guernica” i lata 30., wystawa „Arsenał” i lata 50. oraz sztuka współczesna i (post)faszyzm – odrębną i wyrazistą tradycję sztuki antyfaszystowskiej.

Choć jest to wystawa operująca przede wszystkim materiałem historycznym oraz często ikonicznymi dziełami, które stworzyły formę dla antyfaszystowskiego i antywojennego sprzeciwu – pytania, które stawia, odnoszą się do współczesności.

Szukamy w bogatej antyfaszystowskiej historii odpowiedzi na pytanie o znaczenie i siłę tej tradycji dzisiaj. Pytamy, dlaczego antyfaszyzm jako doświadczenie zuniwersalizowane, jako pokojowy fundament życia społecznego stracił swoją scalającą moc? Czy przestaliśmy bać się wojen i przemocy jako podstawowego zagrożenia naszego istnienia? Czy antyfaszyzm skończył się wraz z komunizmem, z którym był mocno związany zarówno w latach 30., jaki i 50.? I czy da się w związku z tym skutecznie go kontynuować w ramach tradycji demokratycznych: liberalizmu, socjaldemokracji? Czy też walka z faszyzmem (neofaszyzmem, postfaszyzmem) tożsama jest dziś z walką z kapitalizmem, co jest istotą historycznej lewicowej tradycji antyfaszystowskiej? A wreszcie, jak opowiedzieć historię antyfaszyzmu, żeby mogła inspirować dzisiejsze ruchy społeczne walczące przeciw przemocy?

Wystawa koncentruje się na trzech historycznych momentach. Pierwszy z planów to lata 30. XX wieku – przyglądamy się najbardziej znanemu obrazowi antywojennemu, czyli „Guernice” Pabla Picassa z 1937 roku. Przedstawiamy historię jego powstawania i recepcji, która w wyrazisty i dramatyczny sposób odzwierciedla uwikłanie sztuki i polityki od lat 30. Pokazujemy również międzynarodowy ruch antyfaszystowski przed wybuchem II wojny światowej oraz jego związki z ruchem robotniczym na przykładzie artystów z Republiki Weimarskiej, Grupy Krakowskiej i ruchów lewicowych w Stanach Zjednoczonych. Drugi plan to czasy komunizmu w Polsce i wyniesienie antyfaszyzmu i pacyfizmu na sztandary – ta część wystawy dotyczy zwłaszcza „Arsenału”, czyli Ogólnopolskiej Wystawy Młodej Plastyki „Przeciw wojnie – przeciw faszyzmowi” w ramach V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów w 1955 roku. Ówczesne wykorzystanie antywojennych postaw przez komunistyczny aparat propagandy rezonuje do dziś w postaci dyskusji o pułapkach i powinnościach obywatelskiego – czy wręcz politycznego – zaangażowania artystów. Trzeci plan wystawy to dzisiejsze podejścia do faszyzmu, który przestaje być traktowany wyłącznie jako historyczna formacja ideologiczna odpowiedzialna za ludobójstwo, lecz przywoływany jest w kontekście współczesnych narracji rasistowskich, antykobiecych czy przemocowych, które stwarzają warunki do powtórzenia katastrofy z pierwszej połowy XX wieku. Istotną rolę odgrywa tu także kryzys Unii Europejskiej, największego projektu pokojowego w historii kontynentu (będącego odpowiedzią na wydarzenia II wojny światowej, napędzanego wiarą w humanizm i uniwersalizm w nowym porządku politycznym) i rozlewająca się fala populizmów.

Wystawa „Nigdy więcej. Sztuka przeciw wojnie i faszyzmowi w XX i XXI wieku” identyfikuje ikoniczne obrazy i kluczowe aspekty tradycji antyfaszystowskich we wszystkich tych momentach historycznych. Poprzez obrazy pragniemy pokazać złożoność postawy antyfaszystowskiej, różnorodność ujęć problemu – od politycznej satyry i świadectw zbrodni, przez apokaliptyczne prognozy i propagandę wizualną, po bardziej niejednoznaczne, abstrakcyjne artykulacje prodemokratycznych i antyautorytarnych treści. Podkreślamy momenty autorefleksyjne, samoświadomość uwikłań ruchów antyfaszystowskich, które widoczne są w kluczowych dziełach, takich jak „Guernica”, czy w momentach kryzysowych, takich jak wystawa „Arsenał”. Badanie historii obrazów, które towarzyszyły ruchom antyfaszystowskim traktujemy jako narzędzie do zrozumienia dzisiejszych postaw i działań definiujących się jako równościowe i prodemokratyczne. W pracach współczesnych twórców, takich jak Hito Steyerl, Nikita Kadan czy Wolfgang Tillmans, szukamy świadectw ciągłości tradycji antyfaszystowskiej, pytamy o jej skuteczność wobec takich zjawisk, jak przyzwolenie na mowę nienawiści, postprawda, nasilanie się aktów przemocy, powrót agresywnego nacjonalizmu i populizmu. Jednocześnie dostrzegamy słabości takich „bezpieczników” dla pokojowego ładu, jak liberalna demokracja czy Unia Europejska.

Jakie obrazy są w stanie przemówić do wyobraźni, organizować opór, inicjować konstruktywne wspólnotowe projekty? Czy jest to język sztuki krytycznej? Czy są to strategie, które używają ikonografii kultury popularnej, mody, wchodzą do mainstreamu? Pytamy też o rolę propagandy – jako sposobu wpływania dzieła na emocje i postawy odbiorców, także jako narzędzia obywatelskiej, prodemokratycznej mobilizacji. Rozważamy na nowo samą definicję faszyzmu. Podkreślając różnice historycznych okoliczności, świadomi deficytów tradycji antyfaszystowskiej, szukamy współczesnej, komunikatywnej i skutecznej sztuki opowiadającej się przeciw wojnie, przeciw faszyzmowi.

Na wystawie prezentowane są prace takich artystek i artystów jak, w latach 30.: Maja Berezowska, Alice Neel, Dora Maar, George Grosz, John Heartfield, Jonasz Stern, Leopold Lewicki, Sasza Blonder, Adam Marczyński, Bolesław Stawiński, Bronisław Wojciech Linke, Stanisław Osostowicz; w latach 50.: Izaak Celnikier, Alina Szapocznikow, Jerzy Tchórzewski, Erna Rosenstein, Marek Oberländer, Jan Dziędziora, Jerzy Tchórzewski, Waldemar Cwenarski, Wojciech Fangor, Andrzej Wróblewski, Xavier Guerrero, Tadeusz Trepkowski; dziś: Alice Creischer, Nikita Kadan, Forensic Architecture, Jonathan Horowitz, Goshka Macuga, Mario Lombardo, Mykola Ridnyi, Hito Steyerl, Marta Rosler, Raymond Pettibon, Wilhelm Sasnal, Towarzystwo Przyjaciół Maxwella Itoyi i Wolfgang Tillmans.

Wystawa odbywa się w ramach Roku Antyfaszystowskiego, ogólnopolskiej inicjatywy instytucji publicznych, organizacji pozarządowych, ruchów społecznych, kolektywów oraz artystów, artystek, aktywistów i aktywistek. Rok Antyfaszystowski stawia sobie za cel upamiętnienie zmagań dawnych antyfaszystek i antyfaszystów oraz sprzeciw wobec obecności w sferze publicznej ruchów postfaszystowskich oraz takich, które dokonują apologii faszystowskich idei, dyskursów i praktyk.

Ekspozycja stanowi również część projektu „Our Many Europes” europejskiej konfederacji muzeów L'Internationale, współfinansowanego w ramach programu Unii Europejskiej Kreatywna Europa. Członkowie L'Internationale: Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (MHK A), Antwerpia; Moderna galerija (MG+msum), Lublana; Van Abbemuseum, Eindhoven; Museu d'Art Contemporani de Barcelona (MACBA), Barcelona; Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie; SALT, Stambuł i Ankara; Museo Reina Sofía, Madryt oraz ich partnerzy: National College of Art and Design (NCAD), Dublin i Valand Academy (Uniwersytet w Göteborgu) w latach 2018–2022 zrealizują wspólnie ponad czterdzieści projektów publicznych (konferencji, wystaw, warsztatów).

Kolofon

Kuratorzy:
Sebastian Cichocki, Joanna Mytkowska, Łukasz Ronduda, Aleksandra Urbańska

Produkcja:
Aleksandra Nasiorowska, Szymon Żydek

Projekt architektoniczny:
Johanna Meyer-Grohbruegge

Identyfikacja wizualna:
Bureau Mario Lombardo

Redakcja publikacji:
Katarzyna Szotkowska-Beylin

Projekt publikacji:
Magdalena Heliasz – Print Control

Biogramy artystów:
Jakub Depczyński, Bogna Stefańska

Redakcja:
Kacha Szaniawska, Chris Smith

Opracowanie graficzne wystawy i broszury:
Piotr Chuchla

Tłumaczenia na język angielski:
Łukasz Mojsak

Promocja:
Magdalena Kobus, Iga Winczakiewicz, Magdalena Zięba-Grodzka

Konserwacja:
Michał Kożurno, współpraca: Monika Bzura

Koordynator programu publicznego:
Paweł Nowożycki

Program edukacyjny:
Paweł Brylski, Dominika Jagiełło, Marta Przasnek, Marta Przybył, Cezary Wierzbicki, Jolanta Woch i zespół „Użyj Muzeum”

Realizacja wystawy:
Jakub Antosz, Marek Franczak, Piotr Frysztak, Szymon Ignatowicz, Artur Jeziorek, Jan Jurkiewicz, Paweł Sobczak, Marcin Szubiak, Michał Ziętek

Współpraca:
Mariia Beburiia, Zofia Czartoryska, Joanna Kasperowska, Andrzej Kowalski, Hubert Kowalski, Agnieszka Kosela, Katarzyna Król, Dagmara Rykalska, Anna Nagadowska, Marta Styczeń, Katia Szczeka, Joanna Szulc, Aleksy Wójtowicz